WhatsApp’ın 2021 yılında kullanıcı sözleşmesinde yaptığı değişiklik nedeniyle, binlerce kişi alternatif mecra olarak görülen Telegram’a taşındı. Bu göçün tesiriyle Türkiye’de kullanıcı sayısı artan Telegram’ın WhatsApp’tan ayrılan pratiklerinin bulunduğu anlaşılmıştı. Bunlardan biri de kanal özelliğiydi.
“İslamî Kanallar, WhatsApp Pazarına Girecek mi?” yazısının ardından dostum Savaş Özdemir’in yönlendirmesiyle Telegram’daki “İslamî Kanallar”ın etkinliğini gözlemledim. WhatsApp’ın aksine Telegram’da yüzlerce İslamî Kanal varlık gösteriyor (İslamî Kanal terimi için lütfen tıklayınız). Bu kanallar çok yönlü müzakereye açık ve çalışılması gereken bir saha olarak duruyor. Ancak meselenin teorik tartışmaya uygun zemine sahip olduğunu ifade etmek üzere “dinî otorite” sorunsalıyla ilişkilendireceğim iki kanal türüne dikkatinizi çekeceğim.
Diyanet kanalları
Öncelikle Diyanet İşleri Başkanlığına ait Telegram kanalları bulunup bulunmadığına yer vermek istiyorum. Buradan itibaren verdiğim bilgilere bağlantıya tıklayarak ulaşabilirsiniz.
Diyanet’in 2020 yılının farklı tarihlerinde açılan resmî üç adet kanalı bulunduğunu Tablo 1’de görebilirsiniz. Bunlar arasında “Diyanet Haber” kanalı 16 Mart 2020, “Diyanet” kanalı 7 Ekim 2020, “Diyanet İşleri Başkanlığı Dijital Yayınlar” kanalıysa 14 Aralık 2020 tarihinde açılmış (Bkn. Tablo 1). Sırasıyla birinci kanal dinî bilgiler, dinî hikâyeler, fetvalar, dualar, dinî gün ve geceler gibi dinsel paylaşımlara ek olarak, hatta daha ziyade, kurumsal haberlere yer veren muhtevaya sahip. İkinci kanalda haber türünde enformasyonun yoğunluğu daha fazla. Üçüncü kanalsa sadece dinî kitapların paylaşıldığı tek mecra. Diyanet Haber’in halen kullanıldığını; ancak diğer ikisinde güncel paylaşımlar bulunmadığını ifade edelim.
Telegram kullanıcılarının Diyanet hakkında bilgileri, hutbe ve vaaz gibi dokümanları paylaştığı; resmî hüviyeti bulunmasa da “Diyanet” adının kullanıldığı muhtelif kanallar da bulunuyor (Bkn. Tablo 2). “Diyanet İstişare Grubu”nda; “Diyanet Akademi”, “MBSTS”, “Duyurular, “Erkek-Kız Kur’an Kursu”, “AÖF ve İlitam”, “Fetva” gibi pek çok kanal, bu grubun alt bağlantıları arasında. Diyanet İstişare Grubu’nun profilindeki “Grubumuz diyanet personeli ve adaylarının rehberlik gerektiren konularda yardımlaşması için kurulmuştur” ifadesi, söz konusu mecraların resmî yönü bulunmadığını deklare ediyor.
Fetva kanalları
İnternet kullanıcılarının dinî bağlamda en fazla ilgi gösterdiği mecraların başında fetva siteleri geliyor. Bu kapsamda “Fetva” kelimesiyle Telegram’daki açılan kanalların bazılarını Tablo 3’teki görebilirsiniz. Bunların bazılarına aktarayım:
“Ehli Sünnet Fetva” kanalının 17 Mart 2020 tarihinde açıldığı görülüyor. Kanalın profilinde “Kanal kişisel şahsa aittir. Hiçbir kurum ve kuruluşu temsil etmez.Fıkhi, itikadi fetva paylaşımları ve güncel meselelere yorumlar” bilgisi var. Kanalda ayetler, hadisler, dualar, zikirler, kısa dinî videolar, zaman zaman güncel haber ve eleştiriler… servis ediliyor. Kimi zaman dinî bir grubun kimi zaman âlimin kimi zaman evliyanın sözlerinin paylaşıldığı oluyor. “Günümüz meselelerine fetvalar” kanalı 24 Aralık 2022 tarihinde açılmış ve “İsmail Hakkı Yelkenci” imzasıyla dini sorulara cevaplar veriliyor. Mezkûr sayfanın İsmailağa çevresinde yetişenler tarafından kurulduğu anlaşılıyor. “Fetva Kurulu” isimli sayfaysa 26 Mayıs 2020 tarihinde kurulmuş ve Alimler ve Medreseler Birliği tarafından yönetiliyor. Bu kanalın diğerlerinden farkı, kurumsal yapıya dayandığını açıklaması. Bu kurulun yazılı, görsel ve işitsel çalışmalarının özgün olduğu, Kur’an-ı Kerim meâli ve bazı hadisi şeriflerin hazır tercümeleri dışında, kaynak göstermeksizin herhangi bir yerden alıntı yapılmadığı, mealler için de başta Diyanet İşleri Başkanlığı olmak üzere mutedil kurumların veya şahsiyetlerin yaptığı çalışmaların esas alındığı vurgulanıyor. Burada ismen zikretmek istemediğim mecralar da yok değil. Örneğin DEAŞ’ın fetva ismiyle kanal açarak medya stratejisine Telegram kanalını da eklediği görülüyor (Bkn. DEAŞ'ın medya stratejisi)
“Nakşibendi”, “Rufai” vb. kelime aramalarıyla da pek çok Telegram kanalı açılmış durumda. Ayrıyeten İslamî camianın çeşitli sivil toplum kuruluşlarının, cemaatlerin/tarikatların/dini yapıların şeyhlerinin/önde gelenlerinin isimleriyle açılmış onlarca kanal var. Bu da farklı dinî anlayışların/yorum ve tercihlerin Telegram pazarında yer edindiğini ortaya koyuyor.
“İslamî Kanallar, WhatsApp Pazarına Girecek mi?” yazısındaki verilerle kıyaslamak üzere Vav TV, Lalegül TV, Semerkand TV, Dost TV, Nureddin Yıldız, Ahmet Mahmut Ünlü ve Muhammed Emin Yıldırım’ın Telegram kanallarının bulunup bulunmadığına ilişkin bilgilerse Tablo 5’te yer alıyor. Buna göre, halihazırda dijital mecralarda içerik üreten kişi/yayıncı kuruluşların yakın zamanda WhatsApp’ta kanal açacağını tahmin etmek zor değil.
Dinî otorite sorunsalı
Telegram’daki İslamî Kanallar elbette bunlarla sınırlı değil. Tablo 4 ve Tablo 6’da “Ayet”, “İlmihal”, “Dinî Soru”, “Kur’an-ı Kerim”, “Kur’an”, “Hanefi”, “Şafii” ve “Dini” kelimeleriyle açılan sayfaları görüyorsunuz. Bu sayfaların ortak noktası, İslamî paylaşımlar yapması. Bu noktada dinî otorite problemi yeniden gün yüzüne çıkıyor.
Dinî otoritenin kim olduğuna ya da bu yetkiyi kimin kullanacağına yönelik hatırı sayılır birikim var. Muhtelif din ve geleneklerde dinî otoriteye yüklenen anlam oldukça farklı. Ancak etimolojik olarak da bilgi üretiminin dinî otorite kavramıyla yakından ilişkisi bulunuyor. İnternetteki dinî otorite sorunsalı, geleneksel dinî otoritelerin eski güçlerini kaybettiği ve yerine yeni otorite biçimlerinin ortaya çıktığına ilaveten geleneksel dinî otoritelerin meşruiyetlerini güçlendirmek üzere interneti kullandığı yönünde muhtelif açılımlara sahip. Şimdi, Telegram’daki kanallar arasında dinî otorite kimdedir?
Dinî otoriteye resmî yönüyle anlam yükleyeceksek bu otorite Diyanet İşleri Başkanlığının kanalı olarak görülmelidir. Sahih dini bilgiye ve Diyanet hakkında gelişmelere ulaşmak isteyen Telegram kullanıcılarına önemli bir olanak sağlanmış durumda. Ancak Diyanet ismiyle açılmış birbirinden farklı hesaplar, otorite sorunsalını açığa çıkarıyor. Telegram kullanıcıları, hangisini temel alacak? İşte otorite sorunsalı burada netleşiyor. Dinî otorite, kişilerin tercihine ve içeriklere göre belirginleşiyor. Görevi dinî bilgi üretmek olan kurumsal yapılar ile kişilerin, dinî grupların, mollaların ve dinî referanslı terör örgütlerinin “fetva” kelimesinin altında “birleşiyor” olması, dinî otorite sorunsalının, bir problem olarak varlığını daha da derinleştiriyor.
Mesajlaşma uygulamalarında açılan İslami Kanallar aracılığıyla dinî otoritenin kim ya da hangi merci olduğunu belirlemek için gözlemlere, analizlere, değerlendirmelere ihtiyaç bulunduğu görülüyor. Bu çerçevede yapılacak yeni çalışmaların zarurî olduğu anlaşılıyor.
Bu yazıyı okuduysan şunları da gözden geçirmelisin.
İslamî Kanallar WhatsApp Pazarına Girecek mi?